เมื่อความตายพาให้กลับบ้าน: พิธีศพอีสานผ่านสายตาคนรุ่นใหม่

เรื่องและภาพประกอบ: ภัชราพรรณ ภูเงิน

เสียงแจ้งเตือนข้อความดังขึ้นท่ามกลางความมืด ฉันหยิบโทรศัพท์ขึ้นมาดู หน้าจอเรืองแสงบอกเวลา 05.22 น. ข้อความจากแม่ปรากฏขึ้นพร้อมประโยคสั้นๆ ที่ทำให้หัวใจหยุดเต้นไปชั่วขณะ ‘ยายเสียแล้วนะลูก’

เหมือนเวลาถูกหยุดไว้ ฉันรีบเก็บของใช้ที่จำเป็นก่อนออกเดินทางไปยัง อ.ห้วยเม็ก จ.กาฬสินธุ์ บ้านที่เติบโตมา รถแล่นผ่านเส้นทางที่ดูคุ้นตา แต่ครั้งนี้มันไม่ใช่การกลับบ้านที่คุ้นเคย

เมื่อห่างกันไกล สายใยรักและผูกพันจะค่อยๆ จางลง ฉันเชื่ออย่างนั้นมาโดยตลอด เพราะจำไม่ได้ด้วยซ้ำว่าโทร. หายายครั้งล่าสุดเมื่อไหร่ แต่ทันทีที่มาถึง และได้เห็นโลงศพตั้งอยู่กลางบ้าน ฉันมองภาพนั้นด้วยความรู้สึกที่ยากจะบรรยาย น้ำตาพรั่งพรูออกมาโดยไม่อาจห้ามได้ มันเป็นครั้งแรกที่ฉันต้องสูญเสียบุคคลในครอบครัวที่รักและเคารพอย่างสุดหัวใจ

3 วันของการสวดอภิธรรมผ่านไปอย่างรวดเร็ว พิธีกรรมและความเชื่อยิบย่อยหลายอย่างที่ฉันไม่เคยรู้จัก ไม่เคยได้ยินมาก่อนปรากฏขึ้นทีละอย่าง แม้ในใจจะเต็มไปด้วยข้อสงสัยมากมาย แต่ก็เลือกที่จะก้มหน้าทำตามไปโดยไม่ตั้งคำถามใดๆ เพราะรู้ว่านี่คือสิ่งสุดท้ายที่สามารถทำให้ยายได้

‘หรือบางทีความเชื่อเหล่านี้อาจเป็นสิ่งเดียวที่ช่วยประคองหัวใจที่แตกสลายให้ผ่านพ้นความเศร้าไปได้กันนะ’

เวลาผ่านไปยังไม่ทันถึง 2 เดือน ข่าวร้ายครั้งใหม่ก็มาเยือน คุณตาของฉันได้จากไปอีกคน ด้วยความที่เป็นการสูญเสียครั้งที่สอง การจัดเตรียมงานศพจึงราบรื่นกว่าครั้งก่อน (นิดหน่อย) ทำให้มีเวลาสังเกตและตั้งคำถามกับสิ่งต่างๆ ที่เกิดขึ้นรอบตัวมากขึ้น และพบว่าพิธีกรรมยิบย่อยบางอย่างช่างดู ‘ไม่จำเป็น’ เอาเสียเลย

ความรู้สึกไม่จำเป็นนี้ทำให้เกิดความสงสัย จนต้องหาคำตอบให้ได้ มันมีอะไรซ่อนอยู่ในความคิดของคนรุ่นก่อนกันแน่

บทความนี้จะพาคุณไปสำรวจพิธีกรรมและความเชื่อในงานศพของคนอีสาน ผ่านสายตาของคน Gen Z ที่สงสัยในความหมายของมัน มาดูกันว่าทำไมคนรุ่นก่อนถึงเชื่ออย่างสุดหัวใจ และบางที มันอาจช่วยให้คนรุ่นใหม่อย่างเราได้เข้าใจความหมายของการกระทำเหล่านี้ในมุมที่ไม่เคยคิดถึงมาก่อน

ให้ธูปเทียนคอยนำทาง หวังส่งวิญญาณถึงสวรรค์

การจุดธูปเทียนในงานศพเป็นภาพที่พบเห็นได้ทั่วไปในทุกภูมิภาค แต่สำหรับคนอีสานแล้ว การจุดธูปเทียนมีความหมายลึกซึ้งและเคร่งครัดเป็นพิเศษ ธูปและเทียนต้องส่องสว่างตลอดเวลา ห้ามดับโดยเด็ดขาด จนถึงขั้นที่ต้องจัดเวรยามเฝ้าเวียนกันทั้งวันทั้งคืน เพราะคนอีสานเชื่อว่า เส้นทางสู่สวรรค์นั้นยากลำบาก เต็มไปด้วยอุปสรรคและขวากหนาม ไม่ได้ราบเรียบและสะดวกสบายเช่นทางสู่นรก จึงไม่แปลกที่ผู้ไปสวรรค์จะมีจำนวนน้อยกว่าผู้ตกนรกอยู่มาก

ท่ามกลางความมืดมิดของโลกหลังความตาย แสงเทียนที่ส่องสว่างอยู่เสมอเปรียบเสมือนแสงนำทาง ช่วยให้ดวงวิญญาณของผู้ล่วงลับมองเห็นหนทางไปสู่สวรรค์ได้ชัดเจน ส่วนควันธูปที่ค่อยๆ ลอยขึ้นสู่เบื้องบนนั้น เปรียบดังเส้นทางนำวิญญาณ เป็นเสมือน ‘จีพีเอส’ ให้กับดวงวิญญาณ ที่คอยชี้นำให้ผู้ล่วงลับเดินทางไปถึงสวรรค์ได้โดยไม่หลงทาง

อย่างไรก็ดี หากมองในอีกแง่มุมหนึ่ง ความเชื่อนี้สะท้อนให้เห็นถึงภูมิปัญญาและกุศโลบายของคนโบราณในการป้องกันเหตุไฟไหม้ บ้านเรือนทางภาคอีสานในอดีตมักสร้างจากไม้ ซึ่งติดไฟได้ง่าย การจุดเทียนและธูปไว้ตลอดเวลาจึงมีความเสี่ยงสูง การให้คนคอยเฝ้าดูตลอดวันตลอดคืน จึงไม่เพียงแต่เป็นการส่องทางให้ผู้ล่วงลับ แต่ยังเป็นการป้องกันไฟไหม้บ้านได้อย่างแยบยล

ความเชื่อเรื่องธูปเทียนในงานศพของคนอีสานนี้ จึงไม่ใช่เพียงพิธีกรรมทางศาสนา หากแต่สะท้อนให้เห็นถึงความละเอียดอ่อน ลึกซึ้ง และภูมิปัญญาในการดูแลทั้งโลกของคนเป็นและคนตายได้อย่างงดงาม

พาข้าวสุดท้ายด้วยรักและอาลัย

การแต่งพาข้าว ในงานศพของคนอีสานเป็นอีกหนึ่งประเพณีที่เต็มไปด้วยความหมาย ‘พาข้าว’ เป็นการจัดสำรับอาหารให้ผู้ล่วงลับได้กินอิ่มหนำสำราญเตรียมพร้อมสำหรับการออกเดินทางสู่ภพภูมิใหม่ แม้ร่างกายจะจากไปแล้ว แต่ญาติพี่น้องก็ยังคงส่งความรักความห่วงใยผ่านการตั้งใจจัดเตรียมสำรับนี้ให้ผู้ล่วงลับ

พาข้าวนี้ประกอบด้วยอาหารคาว หวาน น้ำดื่ม ยาสูบ และหมากพลู โดยอาหารมักเป็นอาหารดั้งเดิมของคนอีสาน เช่น ลาบ ส้มตำ ป่น โดยจะจัดให้ครบ 3 มื้อในทุกวันที่มีการสวดอภิธรรม เช่นเดียวกับตอนยังมีชีวิต

ครั้งหนึ่ง ฉันเคยถามคุณยายผู้เป็นผู้นำในการจัดพิธีต่างๆ ว่า ทำไมไม่ใส่อาหารสมัยใหม่ที่คนรุ่นหลังนิยม เพราะผู้ล่วงลับก็ไม่ได้เคี้ยวหมากพลูอยู่แล้ว คุณยายตอบว่า ‘ต้องใส่ให้ครบ ของที่ชอบใส่เพิ่มได้ แต่ของดั้งเดิมต้องมี เพราะถึงผู้ล่วงลับไม่ได้กิน ก็เอาไปฝากคนอื่นได้’ คำตอบนี้สะท้อนให้เห็นถึงความละเอียดอ่อนและความผูกพันที่ไม่ขาดสายระหว่างผู้ล่วงลับ ว่าต่อให้ตายไปแล้ว ก็ยังคงมีการแบ่งปันและคิดถึงกันไม่ขาดสาย

บอกกล่าวตัดสัมพันธ์ ไม่เกี่ยวกันอีกต่อไป

ในบรรดาพิธีกรรมอันลึกซึ้งของงานศพคนอีสาน พิธี ‘ตัดสายสัมพันธ์’ นับเป็นพิธีที่สะท้อนความเชื่อเกี่ยวกับโลกหลังความตายได้อย่างชัดเจนที่สุด เป็นการ บอกลาครั้งสุดท้าย ที่ไม่ใช่แค่การลาจากของร่างกาย แต่เป็นการตัดสายสัมพันธ์ระหว่างวิญญาณผู้ล่วงลับกับญาติพี่น้อง รวมไปถึงบ้านและทรัพย์สมบัติทั้งหมดที่เคยมีอย่างสิ้นเชิง

พิธีนี้เริ่มต้นด้วยการให้ ญาติพี่น้องทุกคนจุดธูปคนละ 1 ดอก เพื่อบอกกล่าวผู้ล่วงลับว่า ‘นับจากนี้ เราไม่มีความเกี่ยวข้องกันอีกต่อไป’ พร้อมทั้งใช้เงินทำพิธีไถ่ถอนบ้านและข้าวของเครื่องใช้ เพื่อประกาศว่า ทุกสิ่งที่เคยเป็นของผู้ล่วงลับนั้นไม่ใช่ของเขาอีกต่อไป และเป็นการบอกกล่าวอย่างชัดเจนว่า ‘ห้ามกลับมาบ้านหลังนี้อีก’

สำหรับคนอีสาน พิธีนี้เป็นการตัดสายใยแห่งความผูกพัน เพื่อให้วิญญาณผู้ล่วงลับได้เดินทางไปสู่ภพภูมิใหม่โดยไม่เหลือความห่วงหาอาวรณ์ แต่ในอีกมุมหนึ่ง พิธีนี้ก็เป็นกุศโลบายเพื่อช่วยให้ ‘คนกลัวผี’ คลายความกลัวลงเมื่อต้องอยู่ในสภาพแวดล้อมที่ผู้ล่วงลับเคยอาศัยอยู่เช่นกัน โดยเชื่อว่าพิธีนี้จะทำให้วิญญาณจากไปอย่างสงบและไม่ย้อนกลับมาหลอกหลอนอีก

ฉันได้สอบถามหนึ่งในผู้อาวุโสที่มาร่วมงานฌาปนกิจศพว่า หากเราไม่กลัวผี เราไม่ทำพิธีตัดสายสัมพันธ์ได้หรือไม่ คุณยายตอบกลับมาว่า แม้เราไม่กลัวผี ก็ต้องทำพิธีตัดสายสัมพันธ์อยู่ดี เพื่อให้ผู้ล่วงลับได้จากไปอย่างไม่มีห่วง คุณยายเล่าต่อว่า ตนเองก็เป็นคนหนึ่งที่ไม่กลัวผี และยังคงรอคอยให้สามีผู้ล่วงลับกลับมาหา แต่ตั้งแต่วันที่สามีจากไป ก็ไม่มีวันใดที่เขามาแสดงตัวให้เห็นอีกเลย

เป็นเพราะว่าคุณตาคนนั้นจากไปสู่ภพภูมิใหม่อย่างสบายใจ หรือเพราะโลกหลังความตายไม่มีจริงกันนะ

จากข้าวเปลือกสู่ข้าวตอก การจากตายไม่มีวันหวนคืน

ในงานศพของทางภาคอีสานมีอีกหนึ่งธรรมเนียมที่ปฏิบัติกันมาอย่างยาวนาน เมื่อขบวนศพเคลื่อนออกจากบ้าน จะมี ‘การโปรยข้าวตอก’ ไปพร้อมกับการหว่านกัลปพฤกษ์ หรือเหรียญโปรยทาน ตลอดเส้นทางที่ขบวนศพผ่านไป ว่ากันว่า เป็นการทำบุญครั้งสุดท้ายในนามของผู้ล่วงลับ เพื่อส่งผลบุญให้ดวงวิญญาณเดินทางไปสู่ภพภูมิใหม่ได้อย่างราบรื่น

การคั่วข้าวตอกเป็นพิธีที่ทำก่อนการเคลื่อนศพออกจากบ้านไปยังป่าช้า โดยจะให้ญาติพี่น้องผู้ใกล้ชิดเป็นคนคั่ว ข้าวเปลือกที่นำมาคั่วจะใส่ในหม้อนึ่ง มือหนึ่งจับเสียมที่ปักลงดิน อีกมือจับไม้คั่วข้าวในหม้อนึ่ง โดยเสียมและหม้อนึ่งนี้จะต้องเป็นของใหม่ทั้งหมด เพราะถือว่าเป็นของที่จัดเตรียมไว้ให้ผู้ล่วงลับได้ใช้ในภพชาติหน้า หลังจากคั่วเสร็จแล้ว หม้อนึ่งนี้จะถูกนำไปใช้บรรจุกระดูกของผู้ล่วงลับและฝังในป่าช้าต่อไป

มีความเชื่อว่า หากข้าวตอกแตกออกมามากและสวยงาม แสดงว่าผู้ล่วงลับรักและผูกพันกับผู้คั่วเป็นอย่างมาก แต่หากแตกน้อยหรือไม่สวย อาจหมายความว่าผู้ล่วงลับยังมีห่วงอยู่ก็ได้

แม้ฉันจะมองว่าสิ่งเหล่านี้เป็นผลมาจากอุณหภูมิและวิธีการคั่วมากกว่าความเชื่อที่พิสูจน์ได้ยากเหล่านั้น แต่สำหรับคนรุ่นก่อน ความเชื่อนี้สะท้อนให้เห็นถึงความรัก ความผูกพัน และสายใยอันลึกซึ้งระหว่างญาติพี่น้องกับผู้ล่วงลับ พวกเขาต่างเดินทางมาจากทั่วทุกสารทิศ แม้ต้องห่างเหินกันเพราะภาระหน้าที่และวิถีชีวิตที่แตกต่าง แต่ในวาระสุดท้าย ทุกคนต่างมารวมตัวกัน เพื่อร่วมกันส่งดวงวิญญาณของผู้ล่วงลับไปสู่ภพภูมิใหม่เป็นครั้งสุดท้าย

ด้วยหัวใจที่เต็มไปด้วยความอาลัยและเคารพรัก พวกเขาตั้งจิตอธิษฐานและมุ่งมั่นทำทุกขั้นตอนอย่างสุดความสามารถ หวังให้ข้าวเปลือกแตกตัวเป็นข้าวตอกที่สวยงาม เพื่อเป็นสัญลักษณ์แทนความรักและความผูกพันที่มีระหว่างกัน

ในอดีต คนอีสานจะเคลื่อนศพไปยังป่าช้าด้วยวิธีการแบกหาม โดยอาศัยแรงจากคนในหมู่บ้าน การโปรยข้าวตอกเป็นเสมือนการช่วยให้ดวงวิญญาณได้เดินทางอย่างราบรื่น สิ่งนี้จะเป็นทานแก่ดวงวิญญาณสัมภเวสีที่เร่ร่อนอยู่ตามทาง ให้ดวงวิญญาณเหล่านี้ไปเก็บกินข้าวตอกที่ถูกโปรยไว้ตามพื้นดิน ไม่ให้มารบกวนดวงวิญญาณของผู้ล่วงลับ ไม่มานั่งบนโลง จนทำให้รู้สึกหนักและเป็นภาระแก่ผู้แบกหาม

แม้ปัจจุบันจะใช้รถขนย้ายศพแทนการแบกหามแล้ว แต่การโปรยข้าวตอกก็ยังคงทำต่อไป เป็นการสะท้อนให้เห็นถึงความปรารถนาดีและความเมตตาต่อทุกชีวิต แม้จะมองไม่เห็นด้วยตาเปล่าก็ตาม

นอกจากนี้ พิธีกรรมนี้ยังแฝงปริศนาธรรมอันลึกซึ้ง ที่เตือนสติให้คนเป็นได้ตระหนักถึงความไม่เที่ยงของชีวิต ข้าวเปลือกที่ถูกคั่วด้วยความร้อนจนกลายไปเป็นข้าวตอก แม้จะโปรยลงดินก็ไม่สามารถงอกกลับมาเป็นต้นข้าวได้อีก เปรียบได้กับชีวิตมนุษย์ เมื่อตายจากโลกนี้ไปแล้ว ก็ไม่อาจฟื้นกลับมาได้อีกเช่นกัน

ดังปริศนาธรรมที่ว่า ‘ไปไม่กลับ หลับไม่ตื่น ฟื้นไม่มี หนีไม่พ้น’ จึงเป็นคำสอนที่สะท้อนความเป็นจริงของชีวิตว่า ทุกชีวิตล้วนมีการเกิดขึ้น ตั้งอยู่ และดับไป ไม่มีสิ่งใดคงทนถาวร การระลึกถึงความไม่เที่ยงนี้ ไม่เพียงแต่เป็นการอำลาผู้ที่จากไป หากยังเป็นการเตือนใจให้ผู้ที่ยังอยู่ได้ใช้ชีวิตอย่างไม่ประมาท และรู้คุณค่าของเวลาที่เหลืออยู่

เมื่อรากแก้วสลายไป ต้องใช้ไม้ช่วยค้ำจุน

ความเชื่อนี้สะท้อนให้เห็นถึงความผูกพันระหว่างคนเป็นและคนตาย ผ่านพิธีกรรมที่แฝงไปด้วยความหมาย โดยเมื่อยกศพออกจากบ้านไปแล้ว คนอีสานจะนำ ‘ไม้ที’ มาค้ำไว้ที่คานบ้าน และจะนำไม้ออกก็ต่อเมื่อพิธีฌาปนกิจเสร็จสิ้นเรียบร้อย ความเชื่อนี้มีที่มาจากการเปรียบเทียบอันงดงามว่า พ่อแม่เปรียบเสมือนรากแก้ว ที่ค้ำจุนให้ครอบครัวมั่นคงแข็งแรง ต้นไม้ที่รากแก้วหายไปย่อมไร้ความมั่นคง ไหวเอนได้ง่าย และอาจล้มลงได้ฉันใด การสูญเสียพ่อแม่หรือผู้อาวุโสในบ้าน ก็คือการสูญเสียหลักยึดที่มั่นคงของลูกหลานฉันนั้น

เพื่อแก้เคล็ดและเสริมสร้างกำลังใจไม่ให้ครอบครัวรู้สึกโอนเอนไร้ที่พึ่งพิง จึงมีการนำไม้มาค้ำคานบ้านไว้ เสมือนการใช้ไม้ค้ำยันต้นไม้ไม่ให้ล้ม เพื่อแทนที่รากแก้วที่สูญเสียไป แม้จะเป็นเพียงไม้ค้ำ แต่ก็เปี่ยมไปด้วยความหมายอันลึกซึ้งและเป็นสัญลักษณ์แห่งการสืบทอดความมั่นคงของครอบครัวจากรุ่นสู่รุ่น

นับให้ครบ 32 บาท ห้ามขาด ห้ามเกิน

‘เกิดมาครบ 32’ วลีนี้คงเคยผ่านหูใครหลายคนมาบ้าง ฉันอยากให้ทุกคนลองก้มลงไปพิจารณาร่างกายของตัวเอง แล้วนับเล่น ๆ ดู เชื่อเถอะว่าต้องนับได้มากกว่า 32 อวัยวะแน่นอน แล้วตัวเลขนี้มีที่มาอย่างไร?

ในพิธีเก็บกระดูกของคนอีสาน โดยเฉพาะใน ต.คำเหมือดแก้ว อ.ห้วยเม็ก จ.กาฬสินธุ์ มีส่วนหนึ่งของพิธีที่น่าสนใจเป็นพิเศษ นั่นคือ ‘การใช้เงิน 32 บาทซื้ออวัยวะให้ผู้ล่วงลับ’

หลังจากร่างของผู้ล่วงลับถูกเผาจนเหลือเพียงเถ้าธุลี เช้าวันรุ่งขึ้น ญาติพี่น้องจะเดินทางไปยังป่าช้าเพื่อประกอบพิธีเก็บกระดูก โดยทั่วไปแล้ว คนอีสานมักนิยมลอยอังคารในแม่น้ำเพื่อส่งดวงวิญญาณให้ล่องลอยไปสู่ภพภูมิใหม่ ทว่าที่ ต.คำเหมือดแก้ว อ.ห้วยเม็ก จ.กาฬสินธุ์ แห่งนี้ มีประเพณีที่แตกต่างออกไป กล่าวคือ พวกเขาไม่นิยมลอยอังคาร แต่เลือกที่จะฝังอัฐิแทน

เมื่อพิธีกรรมทางศาสนาสิ้นสุดลง ญาติพี่น้องจะเก็บกระดูกจำนวน 32 ชิ้น บรรจุลงในโกศ เพื่อเตรียมนำไปประดิษฐานไว้ที่วัด จากนั้นจะนำเถ้ากระดูกที่เหลือมาจัดเรียงเป็นรูปร่างกายมนุษย์ แล้วจึงนำเหรียญบาทจำนวน 32 เหรียญ วางลงบนรูปร่างที่สร้างขึ้น ตามตำแหน่งของอวัยวะ 32 ประการ

อ้างอิงตามหลักทางการแพทย์และวิทยาศาสตร์ ถ้านับกระดูกทั้งร่างกายและฟันเป็นอย่างละ 1 ชิ้นร่างกายมนุษย์จะมีอวัยวะทั้งหมด 78 ชิ้น แต่ถ้านับกระดูกและฟันทุกชิ้นแยกกัน รวมกับอวัยวะอื่นๆ จะมีจำนวนอวัยวะมากถึง 315 ชิ้น ซึ่งยังไม่รวมเส้นเอ็นและเนื้อเยื่อส่วนต่างๆ อีกมากมาย

แล้วตัวเลข 32 มาจากไหน?

‘เกิดมาครบ 32’ เป็นแนวคิดที่พบได้ในหลายศาสตร์และความเชื่อ แม้จะมีจุดร่วมในตัวเลขเดียวกัน แต่รายละเอียดในการจำแนกอวัยวะแตกต่างกันไป

ตามความเชื่อในพระพุทธศาสนาและตำราแพทย์แผนไทย ร่างกายมนุษย์ถูกแบ่งออกเป็น 32 ส่วน หรือที่เรียกว่า ‘อาการ 32’ ซึ่งเกิดจากการแบ่งร่างกายออกเป็น 4 ธาตุ ได้แก่ ดิน น้ำ ลม และไฟ ในการนับอวัยวะจะนับเฉพาะธาตุที่สามารถจับต้องได้ ได้แก่ ธาตุดิน (20 ประการ) เป็นส่วนประกอบของร่างกายที่มีลักษณะแข็ง และธาตุน้ำ (12 ประการ) เป็นของเหลวที่ไหลเวียนภายในร่างกาย เมื่อรวมกันแล้วจึงเป็น ‘อาการ 32’

นอกเหนือจากแนวคิดที่กล่าวไปข้างต้น ยังมีอีกหนึ่งทฤษฎีที่อธิบายว่า ‘เกิดมาครบ 32’ หมายถึง การมีอวัยวะภายนอกครบถ้วนสมบูรณ์ ได้แก่ ตา 2 ข้าง หู 2 ข้าง จมูก 1 ปาก 1 แขน 2 ข้าง ขา 2 ข้าง มือ 2 ข้าง นิ้วมือ 10 นิ้ว และนิ้วเท้า 10 นิ้ว เมื่อนับรวมกันแล้วได้ 32 ชิ้นพอดี

แนวคิดนี้สอดคล้องกับพิธีกรรมของคนอีสานบางพื้นที่ ที่มีการวางเหรียญหนึ่งบาทจำนวน 32 เหรียญลงบนอัฐิของผู้ล่วงลับ โดยยึดตามตำแหน่งของอวัยวะภายนอก 32 อวัยวะ ว่ากันว่า การซื้ออวัยวะให้ผู้ล่วงลับ เปรียบเสมือนการเตรียมความพร้อมให้ชีวิตในภพหน้าเป็นไปอย่างราบรื่น ให้ได้มีร่างกายที่แข็งแรง สมบูรณ์ ไม่พิกลพิการ

การใช้เงิน 32 บาทซื้ออวัยวะให้แก่ผู้ล่วงลับ ไม่เพียงแต่เป็นพิธีกรรมตามความเชื่อ แต่ยังสะท้อนถึง ความรักและปรารถนาดีของญาติพี่น้องที่มีต่อผู้ล่วงลับ แม้ความเชื่อเรื่องภพหน้าจะพิสูจน์ไม่ได้ แต่การกระทำเช่นนี้แสดงให้เห็นว่า ไม่ว่าชาติหน้าจะมีจริงหรือไม่ หรือผู้ล่วงลับจะเกิดเป็นอะไร ญาติพี่น้องก็ยังคงหวังให้เขาเกิดมาสมบูรณ์ แข็งแรง และมีชีวิตที่ดี

ปล่อยธุงดีดส่งขึ้นสวรรค์

การขึ้นทางด่วนต้องเสียค่าผ่านทางฉันใด การใช้ธุงเพื่อส่งดวงวิญญาณไปสวรรค์ก็ต้องใช้ทรัพย์ฉันนั้น เช่นเดียวกับการเดินทางที่เลือกได้ว่าจะไปทางธรรมดาหรือขึ้นทางด่วน หากต้องการความรวดเร็วและราบรื่น การเลือกทางด่วนย่อมสะดวกกว่า การเดินทางของดวงวิญญาณก็เช่นกัน หากปรารถนาให้ผู้ล่วงลับไปสู่สรวงสวรรค์โดยสวัสดิภาพ ญาติพี่น้องจึงต้องทำพิธี ‘ปล่อยธุง’ เพื่อเปิดเส้นทางพิเศษให้ดวงวิญญาณได้เดินทางอย่างราบรื่น

ธุงที่ใช้ในงานศพนั้นแตกต่างจากธุงในงานมงคลทั่วไป โดยทำจากโครงไม้ไผ่และผ้าดิบรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า ปลายผ้าประดับระบายอย่างงดงาม ในพิธี ญาติพี่น้องจะปักธุงลงในหลุมที่เตรียมไว้ และนำเงินใส่ลงไป ซึ่งเชื่อกันว่าเป็นการ ‘ซื้อทางขึ้นสวรรค์’ ให้กับผู้ล่วงลับ จากนั้นจะพรมน้ำหอมตั้งแต่โคนไม้ไผ่จนถึงปลายผ้า ลูกหลานจะช่วยกันดึงผ้าให้ตึง ก่อนจะปล่อยให้ผ้าดีดลอยขึ้นสู่ท้องฟ้า เป็นสัญลักษณ์ของการส่งดวงวิญญาณไปสู่สวรรค์

พิธีนี้สะท้อนความเชื่อในพุทธศาสนาที่มองว่าสวรรค์เป็นดินแดนแห่งความสุขและความสงบ การทำพิธีเช่นนี้ช่วยให้ผู้ที่ยังมีชีวิตอยู่มั่นใจว่า ดวงวิญญาณของผู้จากไปจะได้ไปสู่ภพภูมิที่ดี จึงเป็นการปลอบประโลมใจของผู้ที่ยังมีชีวิตอยู่อย่างหนึ่ง

คุณยายปัน ผู้อาวุโสผู้เป็นผู้นำในการจัดพิธีศพ กล่าวว่า ‘ไม่มีใครพิสูจน์ได้ว่าสิ่งที่เราทำจะส่งผลดีกับผู้ล่วงลับจริงหรือไม่ แต่ที่เรารู้แน่ๆ เลยคือ มันสร้างความสบายใจให้กับผู้ที่ยังมีชีวิตอยู่ เพราะเรารักเขา จึงหวังให้เขาไปสบาย เมื่อเขาไปสบาย เราก็จะสบายใจตามไปด้วย’

ดังนั้น การเลือกจะปฏิบัติตามหรือไม่ปฏิบัติตามพิธีกรรมเหล่านี้ จึงไม่มีคำว่าผิดหรือถูก เพราะเป็นเรื่องเฉพาะบุคคล เป็นรายละเอียดเล็กๆ ที่ทำให้ผู้คนรู้สึกสบายใจและยึดเหนี่ยวจิตใจ

เราบันทึกและเรียนรู้ประวัติศาสตร์เพื่อเข้าใจที่มาและตัวตนของเรา เพื่อไม่ให้เรื่องราวและบทเรียนในอดีตสูญหายไปพร้อมกับผู้ที่เคยรู้

เช่นกัน การเรียนรู้และบันทึกพิธีกรรมและความเชื่อที่ปรากฏในงานศพของคนอีสาน ที่เมื่อเวลาผ่าน ค่อยๆ เลือนหาย เพราะผู้คนละเลยหรือหลงลืมไปทีละน้อย จึงเป็นไปเพื่อเป็นการระลึกถึงรากเหง้าและความผูกพันที่เชื่อมโยงเรากับผู้คนในอดีต ผ่านรายละเอียดเล็กๆ ที่สะท้อนความคิด ความรู้สึก และวิถีชีวิตของผู้คนในยุคหนึ่ง ซึ่งนั่น คือสิ่งที่ควรค่าแก่การจดจำอย่างแท้จริง